زبان تبری و تالشی

توجه خوانندگان را به این مطلب جالب و مهم جلب می نمایم:

مدیر صدای تالش

چند نمونه  از واژگان مشترک مازندرانی و طالشی (نوشته دکتر علی فرشیدفر)

      دانشجوی دوره‌ی دکترای رشته‌ی فیلولوژی

مقدمه

زبان‌های مازندرانی و تالشی از لحاظِ تاریخی و لهجه‌شناسی جزء گروه زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند. زبان مازندرانی، امروز در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران و دامنه‌های شمالی البرز و بخش گسترده‌ای از شمال ایران رواج دارد و از نظرِ ویژگی‌ها و تمایزهای آوایی می‌توان هشت گویش برای آن در نظر گرفت که عبارت‌اند از: گویش بهشهری، ساروی، قائم‌شهری، بابلی، آملی، نوشهری، عباس‌آبادی و تنکابنی. زبان مازندرانی، در خارج از حوزه‌ی جغرافیای مازندران، مانند شهرستان‌های علی‌آباد کتول و کُردکویِ استانِ گلستان، منطقه‌ی باستانی قصران (اوشان و فشم، شمشک، دیزین، گاجره و روستاهای کوه پایه‌های توچال تا مناطق غربی رودخانه‌ی جاجرود) و منطقه‌ی دماوند (شامل نواحی کوهستانی شهرستان دماوند، رودهن، بومهن تا فیروزکوه) دارای گویش‌ور است. اکنون، این زبان، نظام نوشتاری ندارد.

زبان تالشی در دشت Lenkoran [= فارسی: لَنکَران]، واقع در جنوبِ جمهوریِ آذربایجان، در سواحلِ غربیِ دریای خزر، و نیز در نواحیِ شمالِ غربیِ استانِ گیلان رواج دارد (حسن‌دوست،1389: هفده). تالشی در ایران، به سه شعبه‌ی کلی و متمایز از هم تقسیم می‌شود و این سه شعبه عبارت‌اند از یک: تالشی شمالی (از عَنبَران تا لَوَندَویل)، دو: تالشی میانی (از حویق تا تالشدولا)، سه: تالشی جنوبی (از خوشابر تا فومنات) هریک از این شُعَب، مجموعه‌ی لهجه‌های نزدیک به همی را در برمی‌گیرد (عبدلی،1380: 31). اکنون زبان تالشی نیز مانند مازندرانی، فاقد نظام نوشتاری است.

منبع وبلاگ دکتر علی فرشیدفر به آدرس : http://bashirnezhad.blogfa.com/cat-3.aspx

طرح و بیان مسئله و پیشینه

زبان‌های مازندرانی و تالشی از نظرِ ساخت‌های آوایی، نظامِ دستوری، معنایی و واژگانی، ویژگی‌های مشترک بارزی دارند. دانشمندان، وجودِ چنین ویژگی‌های یکسان را ناشی از اصل و منشاء واحدِ این دو زبان یاد می‌کنند. چنان که ا.م دیاکونوف در تاریخ ماد می‌گوید: در زمانِ حاضر، هم تات‌ها و تالشان و گیلک‌ها و مازندرانی‌ها به لهجه‌هایی سخن می‌گویند که خود بقایای زبانِ هند و اروپایی می‌باشد که در آغاز زبانِ مادِ شرقی بوده. امتیازِ ویژه‌ی این لهجه‌ها، کهنگی و مهجوریِ ترکیبِ اصوات می‌باشد که در بسیاری موارد با زبان فارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی مشابهت دارد (عبدلی،1380: 25). بنابر این مازندرانی و تالشی، زبان‌های هم‌عرضِ زبان فارسی هستند و ادامه‌ی طبیعی و تحوّل یافته‌ی زبان‌های پیش از خود؛ یعنی، زبان‌های دوره‌ی میانه و باستانی به شمار می‌آیند.

مناطقی که امروز زبانِ مازندرانی و تالشی رواج دارد، در روزگاران گذشته، قلمروِ مادها و اشکانیان بوده‌است. چنان که در روزگارِ فرمانرواییِ هوخشتره، پادشاهِ باتدبیرِ ماد، حدودِ ماد، از شمال به رودِ ارس، از جنوب به خوزستان، از خاور به بلخ و از باختر به رودِ هالیس یعنی قزل ایرماق امروزی رسید. این منقطه‌ی وسیع، بخشِ مهمی از آسیای صغیر و نواحی آذربایجان و کردستان و همدان و اراک و ری و دامغان و فارس و خراسان و بلخ، قسمتی از خوزستان و تمام مازندران را در برمی‌گرفت (کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت،ص4). از سوی دیگر متصرفاتِ اشکانیان نیز شامل نواحی زیر بود: هیرکانیه [گرگان] که مرکزِ آن زَدرَکرته Zadrakarta بود؛ استو Astavene که مرکزِ آن اَساک Asaak نزدیک قوچانِ کنونی بود؛ پارت Parthyene که مرکزِ آن، مهرداد‌گرد Mithradatakert در نزدیکی عشق‌آبادِ کنونی و نسایِ دوره‌ی اسلامی بوده‌است. اَپَوَرک‌تیکن Apavarcticene یا ابیوردِ دوره‌ی اسلامی، مرگیانه Margiane  یا مروِ دوره‌ی اسلامی؛ آریه Aria یا هراتِ دوره‌ی اسلامی؛ سکستان یا پارِتاکنه Paretacene ؛ اَرَخوزیه Arachosia یا قندهارِ بعدی؛ رگه Rhaga یا ری؛ خورنه Choarene یا خوار؛ کومیس Comisene یا قومسِ دوره‌ی اسلامی که شهر هِکاتُم‌پیلُس Hecatompylos در آن واقع بوده‌ است؛ سلوکیه واقع در رودِ دجله با تیسفون پایتختِ بعدی اشکانیان؛ دورا- اوروپوس Dura-Eurupus واقع بر رودخانه‌ی فرات؛ مادِ شرقی و مادِ غربی و مادِ علیا؛ تپوریه Tapuria و تراکسیانه Traxiana سرزمینِ مردی‌ها Mardians در منطقه‌ی کوه‌های البرز؛ سواحلِ جنوبی و غربیِ دریای خزر (اطلسِ تاریخی ایران،1350).

با عنایت به چنین پیشینه‌ی تاریخی زبان مازندرانی و زبان تالشی، در زمستانِ سال 1388، با مطالعه‌ی فرهنگ تاتی و تالشی آقای علی عبدلی، در کتاب‌خانه‌ی انجمنِ ایران و فرانسه در تهران، اندیشه‌ی تالیف مقاله‌ای درباره‌ی مازندرانی و تالشی را در سر می‌پروراندم تا این‌که به پیشنهاد استاد ارجمند، آقای دکتر ووسکانیان، عنوانِ «ذخیره‌ی لغوی زبان مازندرانی و زبان تالشی» برگزیده شد.  

تا آن‌جا که نگارنده اطلاع دارد تاکنون در زمینه‌ی بررسی تطبیقی ذخیره‌ی لغویِ زبان مازندرانی با زبان تالشی، پژوهشی به این شکل از سوی پژوهشگران ارائه نگردیده است. جزء آن‌‌که آقای دکتر محمد حسن‌دوست در کتاب فرهنگِ تطبیقی – موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانیِ نو در برخی موضوعات، واژه‌هایی را ثبت‌کرده که واژه‌های مشترکِ مازندرانی و تالشی هستند. این کتاب به سال 1389 از سوی فرهنگستان زبان وادب فارسی در دو مجلْد منتشر شده است.

اهمیتی که بر این کار مترتّب است، آن است که  در دهه‌های کنونی، بر اثر رشدِ فزاینده‌یِ وسایلِ ارتباطِ جمعی، نظیرِ رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر،  روزنامه و ... هم‌چنین با توسعه‌ی علمی و صنعتیِ کشورها، بسیاری از زبان‌ها و گویش‌های بومی در خطر فراموشی و نابودی قرار دارند که در این میان، زبان‌های مازندرانی و تالشی نیز با این آسیب در چالش‌اند. در استان مازندران و مناطقِ دیگری که گویشِ مازندرانی رواج دارد، زبانِ فارسی، خطری جدّی برای زبان مازندرانی محسوب می‌شود. بررسی‌های کنونی، بیان‌گر کاهشِ گویش‌ورانِ مازندرانی به ویژه در میانِ نسل‌حاضر است. اصولا تحوّلات رخ‌داده در زبانِ مازندرانی را می‌توان در دو مقوله جای داد:

دسته‌ی اوّل، تغییراتِ واژگانی و دستوری است که در روندِ تحوّلِ زبان‌ها، امری طبیعی تلقی می‌گردد. در نتیجه‌ی تغییرِ شیوه‌های زندگی، منسوخ‌شدنِ روش‌ها و ابزارهای زندگی سنّتی و ظهور پدیده‌ها و روش‌های جدید، مطرود‌شدنِ حرفه‌های قدیمی و روی‌آوردنِ به مشاغلِ جدید، گسترشِ شهر‌نشینی، گسترشِ آموزشِ زبانِ فارسی و افزایشِ میزانِ باسوادی، توسعه‌ی راه‌های ارتباطی، رسانه‌های گروهی و پاره‌ای از تحوّلاتِ اجتماعی و فرهنگی دیگر، بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحاتِ اصیل و بومی این زبان یا برای همیشه از خاطرها محو گشته‌اند و یا در حالِ نابودی هستند. بیگانگی نسلِ حاضر با واژگانِ گذشته‌ی این زبان امری کاملا مشهود است و آن عده‌ای که مختصر آشنایی با واژه‌های این زبان دارند نیز می‌کوشند در گفت و گوها از معادلِ فارسی آن‌ها استفاده کنند. این نوع «قرض‌گیری واژگانی» نه به جهتِ پُر کردنِ خلا ارتباطی، که به خاطرِ پرستیژ و اعتبارِ بالای واژه‌های فارسی در مقابلِ واژه‌های بومی است. علاوه بر آن، در بسیاری موارد، الگوهای ساختاری زبانِ فارسی نیز جایگزین الگوهای ساختاری زبان مازندرانی می‌شوند. برای نمونه، در موقعیّت‌های رسمی، گویش‌وران عموما از الگوی ساختِ ترکیبِ وصفی و ترکیبِ اضافیِ فارسی در مازندرانی استفاده می‌کنند و یا به تقلید از فارسی، حروفِ اضافه را قبل از اسم قرار می‌دهند.

گروه دوّم، تغییرات و تحولاتی است که در جایگاهِ اجتماعی این زبان و حوزه‌های کاربردی آن رخ‌ داده‌‌است. مدتی است که فراگیری زبانِ فارسی از سوی فرزندان در خانواده‌های مازندرانی رایج گشته‌است و این مسئله حتی در خانواده‌های متوسط یا پایین‌تر و در میانِ روستاییان و کوه‌نشینان نیز ملاحظه می‌شود. در نتیجه‌ی این امر، اکنون در بسیاری از خانواده‌ها، فارسی در کنارِ مازندرانی، زبانِ ارتباطی میان افراد را تشکیل می‌دهد و این در حالی است که در گذشته‌ای نه چندان دور، مازندرانی، تنها زبان ارتباطی میان اعضای خانواده در منطقه بود. رواج دو زبانگی تنها در حوزه‌ی خانواده محدود نمی‌شود و در دیگر حوزه‌ها، نظیرِ کوچه، خیابان، مدارس و مکان‌های دولتی نیز کاربردِ روزافزونِ فارسی را، به‌ویژه در بینِ جوانان، شاهد هستیم.بنابراین، فارسی به تدریج واردِ حوزه‌هایی می‌شود که زمانی حوزه‌ی مطلقِ مازندرانی محسوب می‌شدند و با ادامه‌ی این روند، بیم آن می‌رود که مازندرانی برای همیشه به دست فراموشی سپرده شود (بشیرنژاد،1386: 4-3).

امّا زبان تالشی را دو خطرِ جدّی، تهدید می‌کند: یک- زبانِ فارسی. دو- زبانِ ترکی. آن چه درباره‌ی تحولات رخ‌داده در زبان مازندرانی بیان شده، در موردِ زبانِ تالشی نیز صادق است، با این تفاوت که در مناطق تالشی زبان، زبان ترکی نیز برای تالشی، دردسرساز شده‌است؛ زیرا تالشی‌زبانانی که در همسایگی ترک زبانان بوده‌اند، ابتدا دو‌زبانه شدند و با گذشتِ زمان، تالشی در برابر زبانِ ترکی عقب‌نشینی کرده و به بونه‌ی فراموشی سپرده شده است. نمونه‌ی بارزِ آن، زبانِ مردمِ شهر آستارا است. اهالی شهرستان آستارا که جزء قوم تالش می‌باشند، مدت‌ها است که ترک‌زبان شده‌اند و تنها در حوالی لَوَندَویل و نقاطِ کوهستانی آن شهرستان، زبانِ تالشی هنوز متکامین خود را از دست نداده‌است. از لوندویل تا حدود لیسار، ترکی، زبانِ مسلّطِ نقاطِ جلگه‌ای است. از لیسار تا هشت‌پَر، زبان‌های تالشی و ترکی به موازات هم رواج دارند (عبدلی،1380: 32-31).

این نوشتار، آن گونه که از عنوانش پیداست،  فقط به ذخیره‌ی لغویِ دو زبانِ یاد‌شده، می‌پردازد. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات، تلفیقی است از روش بررسی اَسنادی (کتاب‌خانه‌ای) و میدانی. ضمنا در انتخاب واژه‌های مازندرانی، اساس کار بر گویش آملی قرار دارد و در صورت نیافتن معادل‌های این گویش از گویش‌‌های دیگر زبان مازندرانی بهره گرفته‌ شده‌است. در تدوین و تنظیم مطالب، واژه‌ها براساس موضوع دسته‌بندی گردیده‌اند.

پدیده‌های طبیعی

مازندرانی	تالشی	فارسی
u	āv	آب
əssəl/əstəl	əstel/ istel	استخر، آبند
vā	vā	باد
varf	vara	برف
višə	viša	بیشه
kul	kula	تپّه
tərik	tark	تگرگ
xuni	xuni/ huni	چشمه
nəssum	nəsā	سایه
əssārə	estāra/ āssāra	ستاره
še	šaγ	شبنم
tək	tek	قلّه‌ی کوه
ku	ku	کوه
til	təvəl	گِل
mong[†]	māng	ماه

زمان

مازندرانی	تالشی	فارسی
əsā	isa	اکنون
tāvəssun	tāvəssun	تابستان
zəməssun	zəməssun	زمستان
sāl dāzza mā	sālə dānza mā	دوازده ماهِ سال
səb	səb	صبح
səbi sar	səba sar	صبح‌دم، اوّلِ صبح

گیاهان و میوه‌ها

مازندرانی	تالشی	فارسی
anjil	enjil	انجیر
angir	angər	انگور
bākəle	bākle	باقلا
pərtəxāl	pardəxāl	پرتقال
tim	tum	تخم، بذر
səmeškə	simišga	تخمِ گلِ آفتابگردان
ču	ču	چوب
kālək	kāle(u)k	خربزه
γušə	γuša	خوشه
tali	tiya	تیغ
dār	dār	درخت
se/ sef	sif	سیب
xāl	xāla	شاخه
šaləm	šalam	شلغم
marji	maju	عدس
vāš	vāš	علف
garmāri	garmālat	فلفل
aγuz	vuz	گردو
garmək	garmak	گرمک، نوعی خربزه
raz	raz	مو، درختِ انگور
pəšmāli	pašmāru	هلو
xunənə	xənduna	هندوانه

جانوران

مازندرانی	تالشی	فارسی
pəšil	kā piš	آبدزدک
əγər	eγər	اسبِ نرِ جوان
vāšə	vāšak	باز، باشه، قوش
kətə/ kələ	keta	بچّه‌ی حیوان
vārə	vāra	برّه
xālək	xāla	برّه، بُزغاله
šišək	šišak	برّه‌ی بزرگِ پرواری
bəz	bəz	بُز
vatə	vatu	بُزِ اخته شده
bəl bəl	bəl bəl	بلبل
dalə	dala	سمور
zik(g)	zizā	سهره، سینه‌سرخ
šāl	šāl	شغال
əspij	əsbəj	شپش
əspijə	əsbəja	شپشک
alə	ale	عقاب
kek	kek	کَک
kəlāj	kalāj	کلاغ
siyu kəlāj	siā kalāj	کلاغِ سیاه
və(a)rzā	varzā	گاوِ نر
γasər	γəsər	گاو و گوسفندِ نزاییده یا نازا
vərg	varg	گرگ
kāvi	kāvi	گوسفندِ دو ساله
kar	kər	گوسفندِ گوش‌کوتاه
kərk	kərg	مُرغ

آنچه به جانوران مربوط است

مازندرانی	تالشی	فارسی
ziyə	zia	آلتِ مادینگی حیوان
zāl	zāl	از بیماری‌های دامی
ma(ə)rγənə	merγona	تخم‌مرغ
səngəl	sangāl	پشکلِ چسبیده به پشم
pik	pef	جگر سفید، شُش
səm	səm	سُم
γasər	γeser	نازا، سترون

اعضا و احشا

مازندرانی	تالشی	فارسی
čak	čək	استخوانِ کعبِ پا
kašə	kaša	بغل، آغوش
vəni	vini	بینی
ling	ləng	پا
juju	juju	پستان، نوکِ پستان
čəš	čaš	چشم
dim	dim	چهره، رخسار
bāl	bāl	دست
kaš bən	kaša bən	زیربغل
kəs	kəs	فرجِ زن
vakə	vərek	کلیه
məjik	mija	مُژه
midə	mida	معده
nəšin	nišem	مقعد

ابزارها

مازندرانی	تالشی	فارسی
bāxšāb	bāxšāv	بشقاب
runəki	runaki	پاردُم
fiyə	xəya	پارویِ چوبی
asbe sare lā	asba sara lā	پوششِ مخصوصِ اسب
kilə	kila	پیمانه‌ی مخصوص غلّات
lajun	lajun	لجام، دهنه
nanu	nanu	تابِ بچّه
lampā	lampa	چراغ
dāz	dāz	داس
darə	dərā	داسِ درو
dum	dum	دام
kaši	kešə	ریسمانِ بلند برای بستنِ بار
savəd	sava	سبد
darzən	darzan	سوزن
lāk	lāka	سینی بزرگ، لاوک
šunə	šuna	شانه
pərzu	parzən	صافی
majmə	məjma	طبقِ بزرگِ رویین
kačə	kača	قاشق
lākmə	lātika	قایق
bānkə[‡]	banka	قوطی حلبی
doārd	dārd	قیچیِ پشم چینی
γadrə	γadra	کاسه، پیاله
γabjuš	γabajuš	کتری
ka(ə)trā	katrā	کفگیر
مازندرانی	تالشی	فارسی
barəm	burum	نردبانی از تنه‌ی پُر شاخه درخت
res	ris	نخ
sar tā	sar tā	نخ، ریسمان
lalə	lala	نی، نی لبک

پوشاک و لوازمِ آن

مازندرانی	تالشی	فارسی
tanəkə[•]	tunuka	بیژامه‌ی کوتاه
čaməšk	čamuš	پاپوشِ چرمی محلی
avəršəm	avəršəm	پارچه‌ی ابریشمی
jif	jif	جیب
kub	kup	حصیر
dasmāl	dasmāl	دستمالِ کوچک
pulək	pulak	دگمه
lačə(a)k	lačak	روسری
dəvanni	dəbandə	کفشِ دوبند دار

اصطلاحاتِ خویشاوندی

مازندرانی	تالشی	فارسی
bənčəx	bənjəγ	اصل و نَسَب، رگ و ریشه
vačə	vača	بچّه
bərār	bərā	برادر
kəčkə bərār	gəča bərā	برادرِ کوچک
xərzā	xuara zā	خواهر زاده
xənə xā	xuna xā	دوستِ خانگی
ši	šu	شوهر
nanə	nana	مادر

خوراکی‌ها

مازندرانی	تالشی	فارسی
u	āv	آب
kərkə marəz	karga maraz	بیماری مرغان
patə	pata	پخته شده
pəlā	pəlā	پلو
dəšu	dəšā	دوشاب
du	du	دوغ
zardijə	zarda jua	زردچوبه
širə	šira	شیرین
lur	lur	ماده خوراکی به دست آمده از جوشانده آب پنیر با افزدون شیر
čāšt	čāšta	ناهار

بیماری‌ها

مازندرانی	تالشی	فارسی
āflə	avala	آبله
kuš[**]	kuš	از بیماری‌های قارچی
tu	tav	تب
kurək	kuralek	جوشِ چرکی
zam	zam	زخم
γaš	γaš	صرع
nārə	nāra	ناله
γabz	γavz	یبوست، خشکی مزاج

 اندازه‌گیرها

مازندرانی	تالشی	فارسی
aləš/ āləš	aləš	اَرش
čārək[††]	čāraka	وزنی معادل یک‌صد و پنجاه کیلو
kilə[‡‡]	kila	وزنی معادل سه کیلو و هفتصد و پنجاه گرم
jərib	jarib	مساحتی معادل ده هزار متر مربع
kašə	kašār	واحدِ اندازه‌گیری برای اشیای بسته‌بندی نشده و پُرحجم
vəjə	vija